رحلت پیامبر اکرم: نقطه عطفی در تاریخ اسلام

درگذشت حضرت محمد (ص) در سال ۱۱ هجری قمری، یکی از مهم‌ترین و تأثیرگذارترین رویدادهای تاریخ اسلام محسوب می‌شود. این واقعه نه تنها پایان دوران رسالت پیامبر اسلام را رقم زد، بلکه زمینه‌ساز اختلافات و تحولات عمیقی در جامعه اسلامی گردید که تا به امروز بر مسیر تاریخ مسلمانان تأثیر می‌گذارد.

تاریخ رحلت: اختلاف در روایات

یکی از نخستین مباحث پیرامون رحلت پیامبر (ص)، تعیین تاریخ دقیق این واقعه است. در این زمینه، دو دیدگاه اصلی وجود دارد که منعکس‌کننده اختلافات مذهبی میان شیعه و اهل سنت است.

مطابق نظر مشهور شیعیان، رحلت پیامبر در روز ۲۸ صفر رخ داده است. شیخ مفید و شیخ طوسی، دو تن از بزرگان فقهای شیعه، این تاریخ را تأیید کرده‌اند. شیخ عباس قمی نیز این تاریخ را نظر اکثر علمای شیعه برشمرده است. جالب اینکه براساس پژوهش‌های رسول جعفریان، تاریخ‌پژوه معاصر شیعه، هیچ روایت مستندی برای این تاریخ وجود ندارد و شیعیان صرفاً به تبعیت از مفید و طوسی آن را پذیرفته‌اند.

در مقابل، اهل سنت رحلت پیامبر را در ماه ربیع‌الاول گزارش می‌کنند. برخی آن را در روزهای اول و دوم این ماه، و گروهی در روز دوازدهم ربیع‌الاول دانسته‌اند که این تاریخ اخیر به عنوان قول مشهور اهل سنت شناخته می‌شود. نکته قابل توجه اینکه حتی برخی منابع شیعه نیز تاریخ ۱۲ ربیع‌الاول را نقل کرده‌اند، از جمله اربلی در کتاب کشف الغمه که روایتی از امام باقر (ع) در این زمینه آورده است.

با این همه، تمام مورخان بر این موضوع اتفاق نظر دارند که رحلت پیامبر در روز دوشنبه اتفاق افتاده است، هرچند در تعیین ماه و روز دقیق اختلاف نظر دارند.

مسمومیت یا مرگ طبیعی؟

یکی از بحث‌برانگیزترین مسائل پیرامون رحلت پیامبر، علت درگذشت ایشان است. در این زمینه دو دیدگاه اصلی وجود دارد: مرگ طبیعی یا مسمومیت و شهادت.

نظریه مسمومیت

طیف وسیعی از علما و مورخان، هم شیعه و هم سنی، به مسمومیت و شهادت پیامبر اعتقاد دارند. شیخ مفید، شیخ طوسی و علامه حلی از بزرگان علمای شیعه بر این موضوع تصریح کرده‌اند. از سوی دیگر، منابع معتبر اهل سنت نیز همچون صحیح بخاری، سنن دارمی و المستدرک علی الصحیحین به این مسئله اشاره کرده‌اند.

براساس این روایات، پیامبر پس از فتح خیبر، توسط زنی یهودی مسموم شد. این زن گوشت گوسفندی آلوده به سم برای پیامبر و یارانش آورده بود. در کتاب الکافی، بر اساس حدیثی از امام صادق (ع)، و در بصائر الدرجات و طبقات ابن سعد نیز گزارش‌هایی در این زمینه وجود دارد که پیامبر بیماری آخر عمر خود را ناشی از همین مسمومیت می‌دانسته است.

سید جعفر مرتضی عاملی، پژوهشگر و عالم معاصر تاریخ اسلام، از منابع مختلف شیعه و سنی گزارش‌هایی درباره چندین اقدام به ترور پیامبر گردآوری کرده و بر مسمومیت و شهادت ایشان تأکید می‌کند. وی عامل مسمومیت را دشمنان داخلی می‌داند و حتی در تفسیر عیاشی از امام صادق (ع) نقل شده که دو تن از همسران پیامبر در این مسمومیت دست داشته‌اند.

نظریه مرگ طبیعی

در مقابل، برخی معتقدند که رحلت رسول خدا ناشی از عوامل طبیعی بوده است. این دیدگاه بر این اساس استوار است که پیامبر در سن ۶۳ سالگی و پس از سال‌ها فعالیت سخت و فشار روحی و جسمی، به طور طبیعی از دنیا رفته است.

ماجرای لدود

از حوادث عجیب و قابل تأمل روزهای بیماری پیامبر، ماجرای “لدود” است که برخی آن را ساختگی و برخی خرافی دانسته‌اند. در صحیح بخاری و طبقات ابن سعد از عایشه نقل شده که در روزهای آخر عمر پیامبر، زمانی که ایشان از شدت بیماری از حال می‌رفت، لدود (دارویی تلخ برای بیماران سینه‌پهلو) به دهان پیامبر ریختند.

پیامبر در آن حال اشاره کرد که این کار را نکنند، اما حضار توجهی نکردند. زمانی که حال پیامبر بهتر شد، دستور داد به جز عمویش عباس، از آن دارو به دهان همه افراد حاضر در جلسه ریخته شود. محمدصادق نجمی، پژوهشگر شیعه، احتمال داده که جاعلان این حدیث به دنبال توجیهی برای اقدام عمر بن خطاب در ماجرای “دوات و قلم” بوده‌اند که پیامبر را به هذیان‌گویی متهم کرده بود.

واکنش مردم مدینه

پس از رحلت پیامبر، مردم مدینه در شوک و اندوه عمیقی فرو رفتند. دختر پیامبر، حضرت فاطمه (س)، بسیار اندوهگین بود و پیوسته اشک می‌ریخت و “یا ابتاه” (ای پدرم) می‌گفت. براساس نقل‌ها، پس از رحلت پیامبر، کسی فاطمه را خندان ندید.

واکنش عمر بن خطاب بسیار عجیب و قابل تأمل بود. وی اصرار داشت که پیامبر نمرده و کسانی را که معتقد بودند پیامبر از دنیا رفته، تهدید به قتل می‌کرد. این وضعیت تا زمان ورود ابوبکر ادامه داشت که با خواندن آیه ۱۴۴ سوره آل‌عمران (“محمد فقط فرستاده خداست، آیا اگر بمیرد یا کشته شود، به عقب برمی‌گردید؟”) عمر را آرام کرد. برخی این اقدام عمر را نقشه‌ای از پیش طراحی‌شده برای به قدرت رساندن ابوبکر ارزیابی کرده‌اند.

غسل، کفن و دفن

براساس منابع تاریخی، پیامبر در آغوش امام علی (ع) از دنیا رفت. امام علی با کمک فضل بن عباس، اسامه بن زید و چند نفر دیگر، پیامبر را از روی پیراهن غسل داده و کفن کردند. در نهج البلاغه از امام علی نقل شده که با رحلت رسول خدا، در و دیوار شیون می‌کردند و ایشان متصدی غسل پیامبر بوده و فرشتگان او را یاری می‌کردند.

به پیشنهاد امام علی، مردم دسته‌دسته وارد خانه پیامبر شده و بدون اقتدا به کسی، بر پیامبر نماز گزاردند. این برنامه تا روز بعد ادامه داشت. برای مکان دفن پیامبر پیشنهادات متعددی وجود داشت، اما با تأکید علی بر اینکه خداوند جان پیامبران را در پاک‌ترین مکان‌ها می‌گیرد، همه پذیرفتند که پیکر پیامبر در همان مکان رحلت (منزلش که محل زندگی عایشه نیز بود) دفن شود.

قبر را ابوعبیده جراح و زید بن سهل آماده کردند و امام علی با کمک فضل بن عباس و اسامه بن زید، بدن مطهر پیامبر را دفن کرد.

حجره نبوی

حجره نبوی، محل دفن پیامبر اکرم، پیشتر محل زندگی ایشان با همسرشان عایشه بود. پیامبر در این خانه مریض شد، وفات یافت و مردم در همین خانه بر ایشان نماز خواندند. با پیشنهاد امام علی، پیامبر در همین خانه‌ای که در آن وفات کرده بود، به خاک سپرده شد.

در اواخر قرن اول هجری، در اطراف حجره دیوارهایی ساخته شد که دارای پنج ضلع بود. علت این امر، شبیه نشدن به کعبه گفته شده است. در بازسازی‌های بعدی، این حجره بخشی از مسجد النبی گردید و همراه با خانه حضرت زهرا در درون ضریحی قرار گرفت.

بحران جانشینی و پیامدهای آن

مهم‌ترین پیامد رحلت پیامبر، بحران جانشینی بود که تأثیری عمیق و ماندگار بر سرنوشت جامعه اسلامی داشت. این مسئله از حساس‌ترین وقایع تاریخ اسلام محسوب می‌شود و آکنده از سیاست، پنهان‌کاری و پیچیدگی توصیف شده است.

تلاش‌های پیامبر برای تثبیت جانشینی علی

براساس تحلیل منابع شیعه، پیامبر برای تثبیت جانشینی علی پس از اعلام در غدیر خم، اقدامات متعددی انجام داد. ایشان تلاش کرد مخالفان بالقوه خلافت علی را با عضویت در سپاه اسامه از مدینه دور کند، می‌خواست وصیت‌نامه‌ای درباره پس از خود بنویسد، چندین بار بر حدیث ثقلین تأکید کرد، وصی پس از خود را معرفی نمود و مانع اقامه جماعت توسط ابوبکر شد.

واقعه سقیفه بنی ساعده

در زمانی که امام علی مشغول تجهیز و تکفین پیامبر بود، گروهی از سران انصار و مهاجران در سقیفه بنی ساعده گرد آمدند و بر خلاف سفارش‌های رسول خدا، ابوبکر را به جانشینی پیامبر تعیین کردند. این رویداد بدون حضور بنی هاشم و بسیاری از مسلمانان برگزار شد.

تقسیم مسلمانان

رویکرد صحابه به مسئله جانشینی پیامبر بر دو گونه بود: گروهی گفتند پیامبر کسی را تعیین نکرده و در سقیفه ابوبکر را به خلافت برگزیدند. گروه دیگر که بیشترشان از بنی هاشم بودند، بر اساس سخنان پیامبر معتقد بودند که ایشان علی را برای پس از خود تعیین کرده است. به همین دلیل تا مدتی با ابوبکر بیعت نکردند.

حمله به خانه علی و فاطمه

اختلافات این دو گروه منجر به درگیری در مدینه و حمله طرفداران خلیفه به خانه علی و فاطمه شد. در این هجوم، به فاطمه جراحاتی وارد شد که به اعتقاد شیعیان به شهادت او انجامید. براساس برخی گزارش‌ها، علی تا بعد از شهادت فاطمه با ابوبکر بیعت نکرد.

پیامدهای دراز مدت

بدین ترتیب، اختلاف بر سر جانشینی پیامبر به نزاعی عمیق در جامعه اسلامی بدل شد و زمینه‌ساز ایجاد دو مذهب بزرگ شیعه و اهل سنت گردید. این تقسیم‌بندی که از همان روزهای اول پس از رحلت پیامبر آغاز شد، تا به امروز بر جامعه اسلامی تأثیر می‌گذارد.

نتیجه‌گیری

رحلت پیامبر اکرم (ص) نقطه عطفی در تاریخ اسلام محسوب می‌شود که نه تنها پایان دوران رسالت را رقم زد، بلکه آغازگر دوران جدیدی از تاریخ مسلمانان بود. اختلافات پیرامون تاریخ رحلت، علت درگذشت، و مسئله جانشینی که از همان روزهای اول پس از رحلت پیامبر آغاز شد، تأثیر عمیق و ماندگاری بر شکل‌گیری فرق و مذاهب مختلف اسلامی داشت.

امروزه، در کشورهای مختلف جهان اسلام، در سالروز رحلت رسول خدا مراسم سوگواری برپا می‌شود و در ایران روز ۲۸ صفر به عنوان روز رحلت پیامبر تعطیل رسمی است. این مراسم نشان‌دهنده ادامه تأثیر این واقعه عظیم بر زندگی مسلمانان در سراسر جهان است.