جنگل آمازون شگفتی سبز زمین
جنگل آمازون تنها یک مقصد گردشگری یا منبع طبیعی نیست؛ بلکه قلب تپنده زمین است. سرنوشت این جنگل با سرنوشت بشریت گره خورده و حفظ آن، به معنای حفظ تعادل آبوهوایی و زیستی کل سیاره است.
جنگل آمازون، بزرگترین جنگل بارانی استوایی روی زمین، یکی از شگفتیهای بیبدیل طبیعت است که هر سال میلیونها گردشگر، ماجراجو و پژوهشگر را به قلب خود میکشاند. این جنگل عظیم با وسعتی بیش از ۸.۲ میلیون کیلومتر مربع، بخش بزرگی از قاره آمریکای جنوبی را در بر گرفته و خانه میلیونها گونه جانوری و گیاهی است که بسیاری از آنها در هیچ نقطه دیگری از جهان یافت نمیشوند.
آمازون که به ریههای زمین شهرت دارد، بیش از ۲۰ درصد اکسیژن کره زمین را تولید میکند و نقشی حیاتی در تعادل اقلیمی جهان دارد.
جنگل آمازون کجاست؟
جنگل آمازون در بخش شمالی آمریکای جنوبی قرار دارد و از شمال شرق تا مرکز این قاره امتداد دارد. این جنگل پهناور در قلمرو هشت کشور و یک منطقه فرادریایی گسترش یافته است:
برزیل، بولیوی، پرو، اکوادور، کلمبیا، ونزوئلا، گویان، سورینام و گویان فرانسه.
بیش از ۶۱ درصد از مساحت جنگل آمازون در خاک برزیل قرار دارد و پس از آن، پرو و بولیوی به ترتیب ۱۱ و ۸ درصد از آن را در خود جای دادهاند.
وسعت این جنگل را میتوان از دو منظر بررسی کرد:
- از نظر حوضه آبریز رودخانه آمازون، حدود ۶.۷ میلیون کیلومتر مربع؛
- و از نظر منطقه زیستی گستردهتر، حدود ۸.۲ میلیون کیلومتر مربع.
همین پهناوری باعث شده که آمازون در سال ۲۰۱۱ در فهرست عجایب هفتگانه طبیعی جدید جهان قرار بگیرد.
پیدایش و تاریخچه جنگل آمازون
بر اساس شواهد باستانشناسی، نخستین انسانها حدود ۱۱ هزار سال پیش در جنگل آمازون زندگی میکردند. یافتههای کشفشده در دره «اوپانو» در اکوادور نشان میدهد که برخلاف تصور پیشین، این منطقه کاملاً مسکونی و پرجمعیت بوده است.
در قرن شانزدهم میلادی، فرانسیسکو د اورلانا (Francisco de Orellana)، نخستین اروپایی بود که توانست سراسر رودخانه آمازون را طی کند. در آن زمان، حدود ۸ میلیون نفر در این ناحیه سکونت داشتند و با کشاورزی و باغبانی پیشرفته زندگی میکردند.
با گذشت زمان و در اثر ورود بیماریهایی مانند آبله از اروپا و همچنین جنگهای قبیلهای، جمعیت این منطقه کاهش یافت. امروزه نیز آثار باستانی، بقایای جادهها و سکونتگاههای بزرگ در دل جنگل آمازون یافت شده که نشان از تمدنهای قدرتمند بومی دارد.
از نظر زمینشناسی نیز، رودخانه آمازون ابتدا به سمت غرب جریان داشت و بعدها با شکلگیری رشتهکوههای آند مسیرش تغییر کرد و به سمت شرق جاری شد. این تغییر مسیر، آغاز شکلگیری جنگل آمازون امروزی بود.
وجه تسمیه جنگل آمازون
نام «آمازون» از واژه اسپانیایی Amazonas گرفته شده است. روایت تاریخی میگوید زمانی که اورلانا وارد این جنگل شد، با گروهی از جنگجویان زن روبهرو گردید که او را به یاد زنان جنگجوی افسانهای یونان باستان، آمازونها انداخت. از آن زمان، این منطقه و رودخانهاش به نام «آمازوناس» شهرت یافت.
بخشهای مختلف جنگل آمازون
برخلاف تصور عمومی، آمازون تنها یک جنگل متراکم نیست؛ بلکه مجموعهای از زیستبومهای گوناگون است که شامل موارد زیر میشود:
- جنگلهای بارانی مرطوب
- جنگلهای دشت سیلابی (Floodplain Forests)
- ساوانا یا دشتهای گرم (Savannas)
- شبکه عظیم رودخانهها و تالابها
این تنوع زیستی خارقالعاده، آمازون را به یکی از پیچیدهترین اکوسیستمهای کره زمین تبدیل کرده است.
عجایب و شگفتیهای جنگل آمازون
در دل این جنگل بیانتها، پدیدههایی شگفتانگیز و گاها ترسناک وجود دارد که بسیاری از آنها هنوز بهطور کامل کشف نشدهاند. از جمله مشهورترین عجایب آمازون میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- درخت انگور برزیلی: درختی با میوههای تیره و کرکی که مستقیماً از تنه رشد میکنند.
- نیلوفر آبی غولپیکر (ویکتوریا): برگهای آن تا ۳ متر قطر دارند و میتوانند وزن یک انسان بالغ را تحمل کنند.
- نخلهای راهرونده: درختانی با ریشههای متحرک که برای جذب نور بهتدریج «حرکت» میکنند.
- گل رافلزیا: بزرگترین گل انگلی جهان که بدون فتوسنتز رشد میکند و بوی تعفن گوشت فاسد میدهد.
- رودخانه جوشان Shanay-Timpishka: رودخانهای با دمای بیش از ۹۰ درجه سانتیگراد که بهدلیل فعالیتهای زمینگرمایی شکل گرفته است.
گونههای جانوری جنگل آمازون
آمازون با داشتن بیش از ۳۰ درصد از کل گونههای شناختهشده جهان، بزرگترین مخزن حیات روی زمین است.
در این جنگل زندگی میکنند:
- بیش از ۳۰۰۰ گونه ماهی
- حدود ۱۳۰۰ گونه پرنده
- بیش از ۴۳۰ گونه پستاندار
- بیش از ۱۰۰۰ گونه دوزیست
- و بیش از ۴۰۰ گونه خزنده
از معروفترین و خطرناکترین حیوانات آمازون میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- جگوار، شکارچی بیرقیب جنگل
- مار آناکوندای سبز، بزرگترین مار جهان با طول ۹ متر
- قورباغه دارت سمی با پوست زهرآلود
- مورچه بولت (Bullet Ant) با دردناکترین نیش جهان
- مارماهی برقی (Electric Eel) که تا ۶۰۰ ولت برق تولید میکند
- کروکودیل کیمن سیاه
- عنکبوت سرگردان برزیلی
علاوه بر اینها، دلفینهای صورتی، کاپیبارا (بزرگترین جونده جهان)، توکانها، ماکائوها و تنبلها نیز از ساکنان معروف این سرزمیناند.
گونههای گیاهی جنگل آمازون
در آمازون بیش از ۴۰ هزار گونه گیاهی و ۱۶ هزار گونه درختی وجود دارد که بسیاری از آنها خواص دارویی دارند.
برخی از مشهورترین گونهها عبارتند از:
- درخت لاستیک (Hevea brasiliensis) که شیره آن برای ساخت لاستیک طبیعی بهکار میرود.
- نیلوفر آبی غولپیکر ویکتوریا با قطر بیش از ۲ متر.
- گل هلیکونیا (Heliconia) با رنگهای خیرهکنندهاش، پناهگاه مرغ مگسخوارهاست.
- درخت کاکائو، منبع شکلات جهان.
- گل بروملیا (Bromelia) با میوهای شبیه آناناس.
آبوهوا و بهترین زمان سفر به آمازون
آمازون منطقهای گرم، مرطوب و پرباران است. میانگین دما در طول سال حدود ۲۶ تا ۲۸ درجه سانتیگراد و رطوبت بین ۷۷ تا ۸۸ درصد متغیر است.
فصل بارانی، بهترین زمان بازدید از این جنگل است؛ چراکه حیات وحش در این زمان فعالتر میشود و مشاهده حیوانات و پرندگان آسانتر خواهد بود.
مردم و قبایل جنگل آمازون
حدود یک میلیون نفر از بومیان آمریکای جنوبی هنوز در جنگل آمازون زندگی میکنند و به ۴۰۰ قبیله مختلف تقسیم شدهاند.
برخی از آنها مانند قبیلههای «کابوکلو» و «ریبرنوس» در نزدیکی رودخانهها زندگی کرده و با کشاورزی و صید ماهی روزگار میگذرانند.
در مقابل، قبایل منزوی در اعماق جنگل، همچنان به سبک اجدادی خود زندگی میکنند و ارتباطی با دنیای بیرون ندارند.
جاذبههای دیدنی جنگل آمازون
از جذابترین نقاط دیدنی آمازون میتوان به موارد زیر اشاره کرد:
- رودخانه آمازون: بزرگترین و پرآبترین رودخانه جهان که بیش از ۶ هزار کیلومتر طول دارد.
- شهر مانائوس (Manaus): دروازه ورودی اصلی آمازون در کشور برزیل و نقطه شروع بسیاری از تورهای جنگلی.
- تورهای کروز و اقامتگاههای جنگلی: تجربهای منحصربهفرد برای گشتوگذار در قلب طبیعت و آشنایی با فرهنگ بومی.
خطرات جنگل آمازون
جنگل آمازون در کنار زیباییهایش، خطرات خاص خود را نیز دارد. حیوانات سمی، حشرات گزنده و حتی برخی گیاهان میتوانند کشنده باشند.
دو گیاه بسیار خطرناک این منطقه عبارتند از:
- Curare و Strychnos که بومیان از سم آنها برای ساخت تیرهای سمی استفاده میکنند.
همچنین، درخت توپ گلولهای (Cannonball Tree) با میوههای سنگینش میتواند خطرساز باشد.
آیا جنگل آمازون در حال نابودی است؟
متأسفانه پاسخ مثبت است. آمازون با تهدیداتی چون جنگلزدایی گسترده، دامداری، استخراج غیرقانونی منابع، آتشسوزی و تغییرات اقلیمی روبهرو است.
در دهههای اخیر، بخش بزرگی از درختان این جنگل قطع شده و زیستگاه هزاران گونه نابود شده است. خشکسالیهای سالهای ۲۰۰۵ و ۲۰۱۰ از بدترین بحرانهای طبیعی صد سال گذشته آمازون بودند.
با این حال، سازمانهایی مانند بنیاد جهانی طبیعت (WWF) تلاش میکنند تا با آموزش و حمایت از کشاورزان محلی و حفاظت از حیات وحش، آینده این گنجینه طبیعی را نجات دهند.
سخن پایانی
جنگل آمازون تنها یک مقصد گردشگری یا منبع طبیعی نیست؛ بلکه قلب تپنده زمین میباشد. سرنوشت این جنگل با سرنوشت بشریت گره خورده و حفظ آن، به معنای حفظ تعادل آبوهوایی و زیستی کل سیاره است.
شناخت، احترام و حفاظت از آمازون وظیفهای جهانی است تا این بهشت سبز، همچنان نفس بکشد و الهامبخش نسلهای آینده باقی بماند.
